Tự tin là một trong những yếu tố quan trọng nhất giúp bé phát triển toàn diện cả về học tập lẫn kỹ năng sống. Một đứa trẻ tự tin sẽ dám thử thách bản thân, kiên trì vượt qua thất bại và chủ động khám phá thế giới xung quanh. Trong hành trình nuôi dạy con, vai trò của phụ huynh trong việc định hình lòng tự trọng của bé là vô cùng lớn. Mỗi lời nói, hành động và thái độ của cha mẹ đều có thể trở thành động lực hoặc rào cản đối với sự phát triển tâm lý của con.
Một trong những khía cạnh quan trọng nhưng dễ bị bỏ qua chính là nghệ thuật khen – chê. Nhiều phụ huynh tin rằng chỉ cần khen con thật nhiều là đủ để con vui vẻ và tự tin. Tuy nhiên, khen ngợi quá mức hoặc sai cách đôi khi khiến bé trở nên ỷ lại, kiêu ngạo hoặc đánh giá sai năng lực của bản thân. Ngược lại, chê bai gay gắt, so sánh với “con nhà người ta” hay công kích vào tính cách có thể khiến bé mất tự tin, sợ sai và ngại thử thách.
Việc khen – chê đúng cách không chỉ đơn giản là lời khen hay lời chê, mà còn là một “nghệ thuật” đòi hỏi sự tinh tế và thấu hiểu tâm lý trẻ. Khi cha mẹ biết cách khen ngợi và góp ý khéo léo, bé sẽ học được cách nhìn nhận bản thân tích cực, phát triển tư duy phản biện và nuôi dưỡng lòng tự trọng bền vững. Đây chính là chìa khóa để con tự tin trưởng thành và thành công trong tương lai.
1. Vì sao khen – chê ảnh hưởng đến sự tự tin của bé?
1.1. Tâm lý trẻ em: Bé rất nhạy cảm với lời nói và phản hồi từ cha mẹ
Trẻ em thường nhìn thế giới qua lăng kính đơn giản và dễ bị ảnh hưởng bởi những người gần gũi nhất, đặc biệt là cha mẹ. Khi nhận được lời khen hay lời chê, bé không chỉ nghe nội dung mà còn cảm nhận thái độ và cảm xúc của người lớn. Vì vậy, mỗi phản hồi của phụ huynh có thể để lại ấn tượng sâu sắc trong tâm trí trẻ. Nếu cha mẹ thường xuyên động viên bằng lời nói tích cực, sự tự tin của bé sẽ được nuôi dưỡng, giúp con dám bày tỏ ý kiến và khám phá điều mới.
Ngược lại, những lời nhận xét nặng nề hoặc so sánh tiêu cực có thể khiến trẻ cảm thấy mình kém cỏi. Đặc biệt ở lứa tuổi mầm non và tiểu học, bé chưa có khả năng phân biệt rõ ràng giữa hành vi và giá trị bản thân, nên những phản hồi tiêu cực dễ dẫn đến tự ti. Việc hiểu tâm lý trẻ và lựa chọn lời nói phù hợp sẽ giúp cha mẹ trở thành nguồn động lực thay vì áp lực đối với con.
1.2. Khen ngợi đúng cách giúp bé thấy giá trị bản thân và có động lực
Khen ngợi đúng cách không chỉ mang tính khích lệ mà còn là công cụ quan trọng để xây dựng sự tự tin của bé. Khi được cha mẹ ghi nhận nỗ lực và thành quả, bé cảm thấy hành động của mình có ý nghĩa, từ đó hình thành niềm tin vào khả năng bản thân. Tuy nhiên, khen ngợi hiệu quả cần cụ thể và chân thành, chẳng hạn như “Con đã rất kiên nhẫn khi hoàn thành bài tập khó này” thay vì những lời khen chung chung như “Con giỏi quá!”.
Lời khen tập trung vào nỗ lực thay vì kết quả sẽ giúp bé hiểu rằng sự cố gắng quan trọng hơn thành tích. Cách này không chỉ tăng động lực học tập mà còn khuyến khích bé tiếp tục thử thách bản thân. Ngược lại, khen ngợi quá mức hoặc sai tình huống có thể khiến trẻ trở nên phụ thuộc vào lời khen, đánh giá sai năng lực và giảm khả năng tự lập. Vì vậy, cha mẹ cần tinh tế để lời khen trở thành nguồn sức mạnh nuôi dưỡng sự tự tin bền vững.
1.3. Chê bai sai cách dễ khiến bé mất tự tin, sợ sai và ngại thử thách
Chê bai không khéo léo có thể làm tổn thương sự tự tin của bé và để lại tác động tiêu cực lâu dài. Khi phụ huynh chỉ trích trực tiếp vào tính cách thay vì hành vi, bé dễ cảm thấy bản thân “không đủ tốt”, từ đó ngại thử những điều mới. Ví dụ, câu nói “Con vụng về quá!” có thể khiến bé tin rằng mình kém cỏi, trong khi một cách chê mang tính xây dựng như “Lần sau con có thể cẩn thận hơn khi rót nước” vừa chỉ ra vấn đề vừa giữ được sự tôn trọng.
Ngoài ra, việc so sánh bé với anh chị em hoặc bạn bè càng làm trẻ cảm thấy áp lực, dẫn đến sợ thất bại và tránh né thử thách. Lâu dần, bé có thể mất động lực học tập hoặc thu mình lại trong giao tiếp. Cha mẹ cần nhớ rằng mục đích của việc chê bai là giúp bé tiến bộ, không phải làm con xấu hổ hay tự ti. Một lời góp ý khéo léo sẽ vừa giúp bé nhận ra điểm cần cải thiện vừa bảo vệ sự tự tin và cảm giác an toàn trong gia đình.
2. Những sai lầm phổ biến của cha mẹ khi khen – chê
2.1. Khen quá mức, khiến bé ỷ lại hoặc thiếu động lực cải thiện
Nhiều phụ huynh cho rằng khen ngợi càng nhiều thì sự tự tin của bé càng tăng. Tuy nhiên, khen quá mức hoặc không đúng lúc có thể gây phản tác dụng. Khi được ca tụng liên tục, bé dễ hình thành tâm lý ỷ lại và cho rằng chỉ cần chút nỗ lực cũng đủ nhận được sự công nhận. Lâu dần, trẻ có thể thiếu động lực phấn đấu và không nhận thức rõ giới hạn của bản thân.
Ví dụ, thay vì nói “Con giỏi quá!” mỗi lần bé hoàn thành việc nhỏ, cha mẹ nên khen cụ thể như “Mẹ thấy con đã kiên nhẫn ghép hết bức tranh này”. Cách này vừa ghi nhận nỗ lực vừa khuyến khích con tiếp tục thử thách bản thân.
2.2. Chê bai trực tiếp vào tính cách thay vì hành động
Những câu như “Con thật vụng về!” hay “Sao con kém thế?” dễ gây tổn thương sự tự tin của bé. Khi cha mẹ công kích vào tính cách, trẻ sẽ hiểu rằng bản thân “không đủ tốt” thay vì nhận ra vấn đề nằm ở hành vi cụ thể. Hệ quả là bé có thể cảm thấy xấu hổ, tự ti hoặc sợ mắc lỗi. Thay vì chê tính cách, cha mẹ nên tập trung vào hành động và cách cải thiện, chẳng hạn: “Con có thể thử cách khác để tránh làm đổ nước nhé”. Lời chê mang tính xây dựng giúp bé hiểu vấn đề mà không bị tổn thương lòng tự trọng.
2.3. So sánh con với người khác, gây tổn thương và áp lực
So sánh với anh chị em hoặc “con nhà người ta” là một sai lầm phổ biến. Những lời này không chỉ làm tổn thương sự tự tin của bé mà còn gây áp lực, khiến trẻ cảm thấy mình kém cỏi. Thay vì thúc đẩy sự tiến bộ, sự so sánh thường dẫn đến ganh tỵ, chống đối hoặc thu mình. Bé cần được nhìn nhận như một cá thể riêng biệt với thế mạnh và điểm yếu riêng. Cha mẹ nên thay thế so sánh bằng cách công nhận nỗ lực của con, ví dụ: “Mẹ thấy con đã chăm chỉ làm bài tập, đó là điều rất đáng khen”.
2.4. Khen – chê không nhất quán, làm bé bối rối
Sự không nhất quán trong khen – chê, chẳng hạn lúc thì khen nồng nhiệt, lúc lại chê gay gắt cho cùng một hành động, có thể khiến bé bối rối và mất phương hướng. Điều này làm giảm sự tự tin của bé, vì trẻ không biết đâu mới là hành vi được khuyến khích. Cha mẹ nên thống nhất quan điểm và cách phản hồi để con hiểu rõ kỳ vọng của gia đình. Khi khen – chê ổn định, bé sẽ cảm thấy an toàn, dễ tiếp nhận góp ý và phát triển kỹ năng tự đánh giá bản thân một cách tích cực.
3. Nguyên tắc khen – chê thông minh để xây dựng sự tự tin
3.1. Khen ngợi hiệu quả
Khen hành động, nỗ lực thay vì kết quả
Khi khen ngợi bé, cha mẹ nên tập trung vào quá trình và nỗ lực thay vì chỉ kết quả cuối cùng. Việc khen hành động giúp trẻ hiểu rằng thành công đến từ sự cố gắng, không phải may mắn hay năng khiếu bẩm sinh. Ví dụ, thay vì nói “Con giỏi quá vì đạt điểm 10”, hãy nói “Mẹ thấy con đã chăm chỉ ôn bài và vượt qua khó khăn để làm bài tốt”. Cách này vừa nuôi dưỡng sự tự tin của bé, vừa khuyến khích con kiên trì ngay cả khi chưa đạt kết quả mong muốn. Bé sẽ dám thử thách bản thân nhiều hơn và ít sợ thất bại hơn.
Khen cụ thể thay vì chung chung
Những lời khen mơ hồ như “Con ngoan lắm” hay “Con giỏi quá” có thể khiến bé khó hiểu điều gì khiến cha mẹ hài lòng. Khen cụ thể giúp trẻ nhận ra hành vi tích cực và lặp lại nó. Ví dụ: “Con đã biết chia sẻ đồ chơi với em, mẹ rất vui vì con biết quan tâm đến người khác”. Lời khen chi tiết vừa ghi nhận nỗ lực, vừa củng cố hành vi tốt. Khi được công nhận đúng chỗ, sự tự tin của bé sẽ được xây dựng dựa trên giá trị thật thay vì những lời khen suông.
Khen kịp thời, nhưng không lạm dụng
Thời điểm khen cũng quan trọng không kém nội dung. Khen ngợi ngay khi bé thể hiện hành vi tích cực sẽ giúp trẻ liên kết hành động đó với cảm giác tự hào. Tuy nhiên, khen quá nhiều, kể cả với việc nhỏ nhặt, có thể khiến bé ỷ lại hoặc cảm thấy lời khen mất giá trị. Cha mẹ nên lựa chọn thời điểm hợp lý và giữ sự chân thành để mỗi lời khen đều có ý nghĩa. Khi được khen đúng lúc và vừa đủ, sự tự tin của bé sẽ phát triển tự nhiên, không phụ thuộc vào sự công nhận bên ngoài.
3.2. Chê mang tính xây dựng
Tập trung vào hành vi, không công kích cá nhân
Khi cần góp ý, cha mẹ nên tránh chê bai tính cách hay bản chất của bé. Thay vào đó, hãy nhắm vào hành vi cụ thể để trẻ hiểu rằng sai lầm là điều có thể sửa chữa. Ví dụ: Thay vì nói “Con thật vụng về!”, hãy nói “Con cần chú ý hơn khi bưng nước để tránh làm đổ”. Cách này không chỉ giúp bé sửa lỗi mà còn bảo vệ sự tự tin của bé, giúp con nhận ra rằng mọi người đều có thể mắc sai lầm và cải thiện.
Đưa ra gợi ý cải thiện thay vì chỉ trích
Chê mà không đưa giải pháp sẽ khiến bé cảm thấy bế tắc. Cha mẹ nên đưa ra gợi ý rõ ràng, giúp trẻ biết cách làm tốt hơn. Ví dụ: Thay vì “Bài này con làm sai hết!”, hãy nói “Con thử đọc kỹ đề bài hơn để tránh nhầm nhé, mẹ tin lần sau con sẽ làm tốt hơn”. Khi lời chê mang tính xây dựng, trẻ sẽ coi đó là cơ hội học hỏi chứ không phải sự phủ nhận giá trị bản thân. Đây là cách duy trì động lực và củng cố sự tự tin của bé.
Giữ giọng điệu nhẹ nhàng và thái độ tôn trọng
Giọng điệu và thái độ khi chê bai có thể quyết định cách bé tiếp nhận góp ý. Một lời chê nghiêm khắc nhưng nhẹ nhàng sẽ giúp trẻ nhận ra lỗi mà không cảm thấy bị tấn công. Cha mẹ nên duy trì ánh mắt thân thiện, giọng nói bình tĩnh và thái độ tôn trọng. Điều này tạo ra môi trường an toàn để bé dám thừa nhận sai lầm và sửa chữa. Khi cảm thấy được tôn trọng, sự tự tin của bé không bị tổn hại mà còn được củng cố, giúp con sẵn sàng học hỏi từ trải nghiệm của mình.
4. Lợi ích lâu dài của khen – chê đúng cách
4.1. Bé tự tin, chủ động và dám thử thách
Khen – chê đúng cách giúp xây dựng sự tự tin của bé một cách bền vững. Khi được cha mẹ ghi nhận nỗ lực và được góp ý một cách tôn trọng, bé sẽ hiểu rằng thành công đến từ quá trình học hỏi và cải thiện.
Điều này khiến trẻ không còn sợ thất bại hay e ngại thử những điều mới. Bé sẽ chủ động khám phá, tự đưa ra quyết định và dám bước ra khỏi vùng an toàn. Về lâu dài, sự tự tin và tinh thần dám thử thách sẽ trở thành nền tảng quan trọng để bé đối diện với áp lực học tập, công việc và các tình huống trong cuộc sống sau này.
4.2. Hình thành tư duy phát triển
Khi cha mẹ khen hành động thay vì kết quả và chê mang tính xây dựng, trẻ sẽ hiểu rằng khả năng của mình có thể cải thiện thông qua nỗ lực. Đây chính là nền tảng của tư duy phát triển – một yếu tố quan trọng giúp trẻ kiên trì, linh hoạt và không bỏ cuộc trước khó khăn. Trẻ với tư duy này thường nhìn nhận thất bại như một cơ hội để học hỏi, thay vì coi đó là dấu chấm hết. Nhờ vậy, sự tự tin của bé sẽ không bị lung lay khi gặp thử thách, mà ngược lại còn trở nên mạnh mẽ hơn.
4.3. Gắn kết tình cảm cha mẹ – con cái
Khen – chê đúng cách không chỉ tác động đến lòng tự trọng của trẻ mà còn giúp xây dựng mối quan hệ gắn bó giữa cha mẹ và con cái. Khi bé cảm nhận được sự thấu hiểu và tôn trọng, con sẽ tin tưởng và chia sẻ nhiều hơn với cha mẹ.
Sự gắn kết này tạo ra môi trường gia đình an toàn, nơi bé có thể bộc lộ suy nghĩ và cảm xúc của mình mà không sợ bị phán xét. Về lâu dài, điều này không chỉ củng cố sự tự tin của bé mà còn giúp bé phát triển kỹ năng giao tiếp, đồng cảm và duy trì các mối quan hệ tích cực trong cuộc sống.
TTham khảo thêm: Tác hại của việc so sánh “con nhà người ta”: Vì sao bé dễ tự ti và mất động lực
5. Kết luận
Khen – chê đúng cách không đơn thuần là phản hồi về hành vi của trẻ mà còn là một “nghệ thuật” quan trọng trong giáo dục, góp phần trực tiếp định hình tính cách, lòng tự trọng và sự tự tin của bé. Những lời khen cụ thể, chân thành sẽ trở thành động lực để bé cố gắng, trong khi những góp ý mang tính xây dựng sẽ giúp con nhận ra điểm cần cải thiện mà không cảm thấy tự ti hay sợ hãi.
Vai trò của cha mẹ trong quá trình này vô cùng lớn. Mỗi lời nói, thái độ và cách phản hồi của phụ huynh đều có thể tác động lâu dài đến cách con nhìn nhận bản thân. Một câu khen đúng lúc có thể tiếp thêm sức mạnh để bé dám thử thách, trong khi một lời chê không khéo léo có thể khiến bé thu mình lại. Bởi vậy, việc hiểu tâm lý trẻ và điều chỉnh cách khen – chê là chìa khóa để nuôi dưỡng tinh thần tích cực.
Khi phụ huynh kiên nhẫn, tinh tế và nhất quán trong cách khen – chê, bé không chỉ học cách tự tin vào bản thân mà còn phát triển toàn diện về cảm xúc, tư duy và kỹ năng xã hội. Đây chính là nền tảng vững chắc để con bước vào cuộc sống với sự tự tin, bản lĩnh và lòng yêu thương.
