Trong quá trình học tập hiện nay, nhiều học sinh rơi vào tình thế tiến thoái lưỡng nan giữa hai lựa chọn: học để lấy điểm hay học để hiểu. Một bên là những con số cụ thể phản ánh thành tích qua các bài kiểm tra, bảng điểm, kỳ thi – thứ mà phụ huynh, nhà trường và xã hội vẫn dùng để đánh giá năng lực. Bên còn lại là kiến thức thật sự, là sự hiểu sâu và khả năng áp dụng vào thực tiễn, vốn là nền tảng để phát triển tư duy độc lập và học tập suốt đời.
Không ít học sinh học chăm chỉ nhưng lại học theo kiểu “đối phó”, học vẹt để qua môn mà không thực sự nắm được bản chất. Ngược lại, cũng có những em say mê tìm hiểu vấn đề, nhưng lại không giỏi trong việc trình bày hay làm bài theo yêu cầu đề thi nên điểm số không phản ánh đúng năng lực. Điều này khiến các em mệt mỏi, mất phương hướng, thậm chí chán học.
Vậy, học để lấy điểm và học để hiểu – liệu có nhất thiết phải chọn một trong hai? Hay hoàn toàn có thể dung hòa, để vừa đạt thành tích tốt, vừa nắm chắc kiến thức và phát triển tư duy? Bài viết này sẽ cùng bạn đi tìm câu trả lời cho câu hỏi ấy, và gợi ý cách học thông minh để biến hai mục tiêu tưởng như đối lập thành đôi bạn đồng hành trên hành trình học tập.
1. Hiểu rõ khái niệm: Học để lấy điểm và học để hiểu
1.1. Học để lấy điểm là gì?
Học để lấy điểm là cách học tập hướng đến mục tiêu ngắn hạn, thường xoay quanh việc đạt kết quả cao trong các bài kiểm tra, kỳ thi, hoặc để cải thiện bảng điểm. Đây là kiểu học rất phổ biến trong hệ thống giáo dục hiện nay, nơi thành tích vẫn được đo bằng con số cụ thể như điểm trung bình, điểm thi đại học, hay thứ hạng trong lớp. Việc học để lấy điểm đôi khi xuất phát từ kỳ vọng của phụ huynh, áp lực từ giáo viên, hoặc đơn giản là mong muốn được khen thưởng, ghi nhận.
Tuy nhiên, kiểu học này có đặc điểm là mang tính chiến thuật: học đúng đề, học tủ, học thuộc lòng để làm bài cho đúng – thay vì đào sâu hiểu cốt lõi của kiến thức. Nếu được áp dụng hợp lý, học để lấy điểm có thể giúp học sinh có động lực rõ ràng và biết cách tập trung vào mục tiêu cụ thể. Nhưng nếu lạm dụng, nó dễ dẫn đến học lệch, học vẹt, và hình thành tâm lý đối phó, khiến kiến thức nhanh chóng bị quên sau kỳ thi.
Dù vậy, không thể phủ nhận rằng trong môi trường thi cử căng thẳng như hiện nay, học để lấy điểm vẫn là một phần không thể thiếu, đặc biệt với những ai đang bước vào các giai đoạn quan trọng như kỳ thi chuyển cấp hay xét tuyển đại học.
1.2. Học để hiểu là gì?
Trái với học để lấy điểm, học để hiểu là quá trình tiếp thu kiến thức với mục tiêu nắm vững bản chất vấn đề, hiểu sâu thay vì chỉ nhớ máy móc. Đây là cách học giúp người học phát triển tư duy phản biện, khả năng phân tích và vận dụng kiến thức vào tình huống thực tế. Thay vì học để làm đúng đề, học để hiểu giúp học sinh biết “tại sao” lại có công thức đó, “vì sao” sự kiện đó xảy ra, hoặc “làm thế nào” để giải quyết vấn đề trong thực tiễn.
Học để hiểu thường đi kèm với thói quen đặt câu hỏi, tìm tòi thêm tài liệu, và chủ động trong việc học. Kiểu học này giúp kiến thức lưu lại lâu dài trong trí nhớ và tạo nền tảng vững chắc cho việc học cao hơn trong tương lai. Nó đặc biệt quan trọng với những lĩnh vực cần tư duy hệ thống như toán học, khoa học, hay kỹ năng mềm như viết lách, thuyết trình.
Tuy nhiên, nhược điểm của học để hiểu là cần thời gian dài và sự kiên trì, nên đôi khi không phù hợp với môi trường học nặng về thi cử. Nếu chỉ chú trọng học để hiểu mà bỏ qua yếu tố điểm số, học sinh có thể rơi vào tình trạng “hiểu mà không thi tốt”.
Vì thế, học để hiểu là hướng đi lâu dài – nhưng cần được kết hợp thông minh với học để lấy điểm để mang lại hiệu quả toàn diện.
2. Phân tích ưu nhược điểm của phương pháp học để lấy điểm và học để hiểu
2.1. Ưu điểm của học để lấy điểm
Một trong những lợi ích rõ ràng nhất của học để lấy điểm là học sinh có mục tiêu cụ thể để hướng đến. Khi biết mình cần đạt bao nhiêu điểm để qua môn, đứng đầu lớp hay đỗ vào trường mong muốn, các em sẽ có động lực học tập rõ ràng hơn. Việc học trở nên có định hướng, từ đó giúp tăng hiệu quả trong thời gian ngắn.
Thêm vào đó, trong hệ thống giáo dục hiện nay – nơi thi cử và kiểm tra vẫn là công cụ chính để đánh giá năng lực – học để lấy điểm là chiến lược phù hợp. Học sinh có thể tập trung ôn luyện theo đề, làm quen với dạng bài và rèn kỹ năng làm bài thi một cách bài bản. Với các kỳ thi chuyển cấp, thi học kỳ hay kỳ thi tốt nghiệp, việc biết cách học để đạt điểm cao là yếu tố quan trọng quyết định thành công.
Ngoài ra, đạt điểm cao cũng giúp học sinh nhận được sự công nhận từ gia đình và thầy cô, tăng sự tự tin và cảm giác tiến bộ. Tuy nhiên, để phương pháp này thực sự hiệu quả, cần kết hợp với hiểu bài thật sự, tránh rơi vào tình trạng học đối phó.
2.2. Nhược điểm của học để lấy điểm
Tuy có những lợi ích nhất định, học để lấy điểm cũng tiềm ẩn nhiều hạn chế nếu học sinh quá phụ thuộc vào nó. Một trong những vấn đề phổ biến là việc học đối phó – học sinh chỉ tập trung vào việc nhớ nhanh, học tủ, học thuộc lòng mà không hiểu rõ bản chất kiến thức. Điều này dẫn đến hiện tượng “học trước – quên sau”, kiến thức chỉ tồn tại ngắn hạn để phục vụ bài kiểm tra, rồi nhanh chóng bị lãng quên.
Ngoài ra, học để lấy điểm còn dễ tạo ra áp lực lớn về mặt tâm lý. Khi điểm số trở thành thước đo duy nhất để đánh giá học sinh, nhiều em rơi vào trạng thái căng thẳng, mất tự tin, thậm chí sợ học nếu kết quả không như mong đợi. Việc này ảnh hưởng đến sức khỏe tinh thần và động lực học tập lâu dài.
Một hạn chế khác là phương pháp học này thường bỏ qua sự sáng tạo và tư duy phản biện. Học sinh có thể làm đúng đề nhưng không hiểu tại sao lại làm như vậy. Nếu chỉ chạy theo điểm số, người học có nguy cơ mất đi khả năng tư duy độc lập – vốn là yếu tố quan trọng trong môi trường học tập và làm việc hiện đại.
2.3. Ưu điểm của học để hiểu
Khác với việc học ngắn hạn để vượt qua kỳ thi, học để hiểu mang lại lợi ích bền vững và sâu sắc hơn. Khi học sinh thật sự hiểu rõ kiến thức, các em có thể ghi nhớ lâu hơn và áp dụng linh hoạt trong nhiều tình huống khác nhau. Việc hiểu bản chất vấn đề giúp học sinh dễ dàng liên hệ, phân tích và giải quyết những bài toán, câu hỏi mở có mức độ tư duy cao hơn.
Một trong những ưu điểm nổi bật của học để hiểu là khả năng nuôi dưỡng tư duy phản biện và khả năng học tập suốt đời. Khi hiểu rõ kiến thức, học sinh sẽ không còn lệ thuộc vào việc học vẹt hay học tủ, thay vào đó là sự chủ động tìm kiếm, khám phá và vận dụng. Điều này đặc biệt quan trọng trong thế giới hiện đại, nơi mà thông tin luôn thay đổi và người học cần liên tục thích nghi.
Hơn nữa, học để hiểu giúp học sinh hình thành kỹ năng tự học, từ đó tăng khả năng làm việc độc lập, tự giải quyết vấn đề và sẵn sàng với những thử thách học tập ở bậc cao hơn. Đây là nền tảng để phát triển tư duy lâu dài và trưởng thành hơn trong cách tiếp cận tri thức.
2.4. Nhược điểm nếu chỉ học để hiểu
Dù học để hiểu là phương pháp lý tưởng cho sự phát triển toàn diện, nhưng nếu không được định hướng đúng, học sinh vẫn có thể gặp khó khăn trong môi trường học thuật hiện nay. Một trong những hạn chế là thiếu tính hệ thống: học sinh có thể sa đà vào việc tìm hiểu sâu một chủ đề, nhưng lại bỏ qua các phần kiến thức khác cũng quan trọng trong đề thi.
Bên cạnh đó, nếu chỉ học để hiểu mà không rèn luyện kỹ năng làm bài thi, các em có thể không đạt điểm cao trong các kỳ kiểm tra, dù hiểu bài rất tốt. Điều này gây bất lợi trong bối cảnh thi cử vẫn là “cửa ải” chính để đánh giá năng lực học sinh. Thậm chí, sự chênh lệch giữa năng lực thật và điểm số đôi khi khiến học sinh mất tự tin, cảm thấy không được công nhận.
Ngoài ra, học để hiểu đòi hỏi nhiều thời gian và công sức hơn, không phải lúc nào cũng phù hợp với lịch học dày đặc và áp lực thi cử liên tục. Nếu không có người hướng dẫn tốt, học sinh có thể lạc lối, không biết nên bắt đầu từ đâu và học như thế nào cho hiệu quả.
Vì vậy, để phát huy tối đa lợi ích của học để hiểu, người học cần được định hướng rõ ràng và biết cách kết hợp với học để lấy điểm một cách hợp lý.
3. Dung hòa học để lấy điểm và học để hiểu
Trong thực tế, học để lấy điểm và học để hiểu không phải là hai con đường đối lập mà hoàn toàn có thể bổ sung cho nhau nếu người học biết cách cân bằng và vận dụng linh hoạt. Việc dung hòa hai phương pháp này không chỉ giúp học sinh đạt kết quả tốt trong thi cử, mà còn xây dựng được nền tảng kiến thức bền vững và khả năng tư duy độc lập.
Trước hết, học để hiểu nên là nền tảng. Khi học sinh nắm chắc bản chất của bài học, việc ghi nhớ và vận dụng sẽ trở nên tự nhiên hơn, giúp các em xử lý các câu hỏi linh hoạt, kể cả trong tình huống đề thi “lạ” hay có tính ứng dụng cao. Tuy nhiên, học để lấy điểm vẫn rất quan trọng, bởi hệ thống thi cử hiện nay vẫn là thước đo chính để đánh giá năng lực học sinh.
Vì vậy, việc đặt ra mục tiêu điểm số như một “mốc kiểm tra” cho quá trình hiểu bài là một chiến lược hợp lý. Khi đã hiểu bài, học sinh cần luyện tập làm đề, rèn kỹ năng trình bày, tính toán thời gian… để đạt hiệu quả cao trong kỳ thi.
Để dung hòa, học sinh có thể áp dụng phương pháp “học sâu – ôn trúng”: học hiểu kiến thức theo cách tư duy hệ thống, sau đó luyện tập đề thi để nắm bắt yêu cầu và cấu trúc câu hỏi. Khi ôn thi, không nên chỉ học máy móc theo đề cũ, mà cần quay lại kiến thức gốc, lý giải được “vì sao” chứ không chỉ “làm đúng”.
Ngoài ra, sự hỗ trợ từ thầy cô, phụ huynh và gia sư cũng rất cần thiết để giúp học sinh xác định mục tiêu, phân bổ thời gian hợp lý giữa việc hiểu bài và luyện đề. Khi biết cách kết hợp hai phương pháp này một cách khoa học, học sinh không chỉ học tốt hơn mà còn phát triển toàn diện hơn về tư duy, thái độ và kỹ năng học tập lâu dài.
4. Gợi ý 5 cách kết hợp hiệu quả giữa học để lấy điểm và học để hiểu
Việc dung hòa giữa học để lấy điểm và học để hiểu không chỉ khả thi, mà còn mang lại hiệu quả cao nếu học sinh biết áp dụng các phương pháp phù hợp. Dưới đây là 5 cách đơn giản nhưng thực tiễn để kết hợp cả hai mục tiêu trong quá trình học tập.
Học theo sơ đồ tư duy hoặc khung kiến thức tổng hợp:
Thay vì ghi chép lan man, học sinh nên hệ thống kiến thức bằng sơ đồ tư duy hoặc bảng tổng hợp. Cách này giúp não bộ ghi nhớ tốt hơn, đồng thời nhìn thấy mối liên hệ giữa các phần nội dung. Đây là cầu nối giữa việc “hiểu sâu” và “ôn đúng trọng tâm”.
Ôn tập theo đề nhưng luôn tra lại lý thuyết gốc:
Khi luyện đề, thay vì chỉ tập trung giải nhanh và đúng, hãy dành thời gian tra lại phần lý thuyết liên quan sau mỗi câu sai. Việc này giúp củng cố hiểu biết, tránh tình trạng làm đúng nhưng không thực sự hiểu bài.
Dạy lại cho người khác để kiểm tra mức độ hiểu:
Dạy lại cho bạn học, em nhỏ, hoặc thậm chí tự nói lại bằng lời của mình chính là cách kiểm tra hiệu quả nhất xem mình đã hiểu bài thật chưa. Người hiểu rõ sẽ luôn có khả năng diễn đạt dễ hiểu.
Thay vì học thuộc, hãy học bằng ví dụ minh họa:
Đừng chỉ nhớ định nghĩa hay công thức một cách khô khan. Hãy gắn nó với ví dụ cụ thể, gần gũi trong đời sống. Điều này không chỉ giúp dễ nhớ mà còn hiểu sâu hơn.
Đặt câu hỏi “Vì sao?” khi học:
Thay vì chấp nhận thông tin một chiều, hãy thường xuyên tự hỏi “vì sao lại thế?”. Chính thói quen đặt câu hỏi sẽ giúp bạn chuyển từ việc ghi nhớ sang lý giải – nền tảng của học để hiểu, nhưng vẫn phục vụ hiệu quả cho học để lấy điểm.
Tham khảo thêm: Học để lấy điểm – Sai lầm hay chiến lược thực tế?
5. Kết luận
Học để lấy điểm và học để hiểu không phải là hai con đường đối nghịch, mà thực chất có thể bổ trợ và nâng đỡ lẫn nhau nếu được kết hợp một cách thông minh. Khi học sinh hiểu bài sâu sắc, việc đạt điểm cao chỉ là hệ quả tự nhiên của quá trình học tập đúng đắn. Ngược lại, điểm số cũng có thể trở thành công cụ hữu ích để kiểm tra mức độ hiểu bài, giúp người học điều chỉnh phương pháp kịp thời.
Một học sinh thông minh không phải là người chỉ biết học thuộc để vượt qua kỳ thi, mà là người biết dùng mục tiêu điểm số như một thước đo tạm thời cho tiến trình hiểu biết. Các em biết khi nào cần tập trung ôn đề, khi nào cần quay lại gốc rễ kiến thức; biết cách khai thác cấu trúc bài thi để luyện tập kỹ năng, nhưng vẫn không buông bỏ việc đào sâu lý thuyết.
Việc học đúng cách không chỉ giúp học sinh chinh phục thành tích cao mà còn tạo nền tảng vững chắc cho tư duy độc lập, kỹ năng tự học và tinh thần cầu tiến. Học vì hiểu và học để vững vàng – đó mới là con đường dài lâu và bền vững trong hành trình học tập và phát triển bản thân. Khi đó, điểm cao không còn là gánh nặng, mà là phần thưởng xứng đáng cho một quá trình học tập thực chất.
